13 Mayıs Peyzaj Mimarlığı Günü’nde Peyzaj Anlamak

Yazı:

Merve Ersoy Mirici/ Fulya Akfidan Sevim

Peyzaj Mimarlığı Nedir?

Peyzajı tek bir tanım içine sıkıştırmak oldukça güçtür. Pek çok metinde peyzajın tanımı tek bir çerçeve içine giren manzara olarak nitelendirilir. Dolayısı ile bu tanımı okuyan okuyucu peyzajı anlamlandıramaz. Peyzajı ve peyzaj mimarlığı felsefesinin anlaşılmaması sebebi ile gerek mesleki kayıplar gerek yaşadığımız beton kentler ile karşı karşıya olduğumuz ifade edilebilir. Etimolojik olarak İngilizce karşılığı “Landscape” olan peyzaj terimi, doğa ve arazi anlamına gelen “land” ve uzantısı/sahne anlamına gelen “scape” kökenlerinde türetilmiştir. Ancak ilk kökeni Fransızca doğal manzara anlamına gelen “paysage” kelimesinde dilimize girmiştir. Ülkemizde Fransızca kökene dayanan peyzaj terimi kullanılmaktadır. Fransızca doğal manzara, İngilizce arazi düzenlemesi esas alındığında peyzaj olgusu doğal (bozulmamış) ve kültürel (insan müdahalesi ile biçimlenmiş) yeşil alanları temsil etmektedir.

17. Yüzyılda Rönesans yapı mimarlığı eserlerini öne çıkaran, vurgulayan ve formal biçim ile devamlılığı sağlayan, buna paralel doğada sonsuzluk hissi uyandıran bahçelerin oluşturulması ile mesleğin ortaya çıkışı sağlanmıştır. Bunun ilk örneği ünlü Versailles sarayı ve öncü peyzaj mimarı Andre Le Notre’dir. Önceleri saray ve soylular için hizmet eden peyzaj ve peyzaj mimarlarının rolü 19. Yüzyılda Frederick Law Olmsted ve Calvert Vaux ile kamusal alanların rekreasyon (re-creation/kendini yenileme) ihtiyaçlarını karşılanması amacı ile kent halkının sosyal yaşam alanlarına dönüşmüştür.

Peyzaj Mimarlığı Ne Değildir?

Peyzaj mimarlığı konut ve kente hizmet eden salt “estetik yeşil” ve çevre düzeni planlarında konutların yerleşmediği cetvel artığı olarak nitelendirilen alanların “yeşillendirilmesi” değildir. Peyzaja ve peyzaj mimarlarına bu indirgemeci bir yaklaşım ile yaklaşıldığında gri, geçirimsiz, kentsel ısı adası etkisine sahip, küresel iklim değişikliği etkilerini her geçen gün daha yoğun hisseden sağlıksız şehirler ile karşı karşıya kalınması kaçınılmazdır.

Konut-Peyzaj ilişkisi neyi ifade eder?

Peyzaj mimarlığı kökeni ve mesleğin evrildiği süreç tam olarak birey ölçeğindeki konuttan kent ölçeğine ulaşan bir hiyerarşiyi temsil etmektedir. Dolayısı ile peyzaj hem konut hem de konut çevresini çevreleyen ekolojik, sosyolojik ve psikolojik bir boyuttur. Özellikle Covid-19 pandemi süreci gerek konutlarda gerekse konutlara yakın çeperde ihtiyaç duyulan yeşil alan gereksinimini ve eksikliğini yoğun biçimde hissettirmiştir. Nitekim beton yoğunlukla ve geçirimsiz yüzeyler ile biçimlenen kentlerde insan-doğa ilişkisinin kurulmasında peyzaj, yeşil alan/insan bağlantısını kuran temel ve tek bileşendir.

Konut ve peyzaj ilişkisinde ise yapı mimarlığının sert çizgilerinin yumuşatılması, yapay bir unsur olan konut ve çevresinin doğa ile bütünleştirilmesi sağlanır. Bu noktadan unutulmaması gereken kritik eşik yapısal mimari uygulaması öncesinde de parselin doğal veya kırsal peyzaj özelliğine sahip olduğudur. İnşaat sırasında ve sonrasında bozunuma uğrayan, betonlaşan ve geçirimsiz hale gelen doğanın iyileştirilmesi ve yeniden insan/doğa ilişkisinin kurulmasında peyzaj vazgeçilmez bir meslek alanıdır. Konut öncesinde parselin, çevrenin, ekolojik isteklerin analiz edilerek peyzaj projelerinin uygulanması konut projelerinin yetkinliğini, başarısını ve çekiciliğini arttıran önemli bir unsur olarak önce çıkar.

Kentsel ekosistem hizmetleri olarak “peyzaj” nedir?

21. yüzyılda Peyzaj Mimarlığı kentler için yalnızca yeşil alan oluşturmakla kalmayıp aynı zamanda ekosistem hizmetleri sunmaktadır. Yeni ve çağdaş bir yaklaşım olarak ekosistem ürün ve hizmetleri “insanın ekosistemden sağladığı faydalar bütünü” olarak ifade edilebilir. Kentsel ekosistem hizmetleri olarak doğal ve kültürel peyzajlar bir kente hem ekolojik hem de ekonomik olarak faydalar sağlamaktadır. Bu faydalar gıda, içme suyu, ahşap, odun, ilaç, iklimin düzenlenmesi, su pürifikasyonu, tozlaşma, erozyon kontrolü, karbon depolama, kentsel ısı adası etkisinin azaltılması, biyoçeşitliliğin arttırılması, genetik çeşitliliğin korunması, turizm, rekreasyon ve bilişsel gelişimin arttırılması gibi tedarik, düzenleme, destekleme ve kültürel kategorilerde faydalar sağlamaktadır. Bu faydalar ülke, bölge ve küresel düzeyde ekonomik düzeyde ortaya koyulmaktadır. Bu da aslında doğal ve kültürel peyzajların yalnızca “park” olarak nitelendirilemeyeceği ve bunun çok daha ötesinde olduğunun kanıtıdır. Doğal ve kültürel peyzajların yalnızca durduğu yerde dahi insan için hem ekolojik hem de ekonomik faydalar ürettiği bilimsel olarak ortaya konulmuştur ve bu konuda yapılan çalışmalar giderek artış göstermektedir.

Küresel iklim değişikliği ile peyzajın ilişkisi nedir?

Küresel iklim değişikliği sınırlar ötesini aşan çevresel bir kriz olarak nitelendirilmektedir. Bu krizin temel belirleyicisi ise “karbon”dur. Fosil yakıt kullanımları, tüketim toplumuna dönüşüm ve bireysel olarak artan karbon ayak izleri nedeni ile atmosferdeki sera gazları ve karbon bileşikleri kızıltötesi ışınların yeryüzünde kalarak ısı artışına neden olmaktadır. Isı artışı iklimlerin değişmesi, denize kıyı olan şehirlerde su yüksekliğinin artışı, tarım alanlarının zarar görmesi, vejetasyonun kuzey kesime kayması, biyoçeşitliliğin değişmesi gibi bir dizi reaksiyona neden olacaktır. Endüstri devrimi öncesine göre bile 1.1oC ısınan Dünya’nın sürdürülebilirliği üzerinde ciddi endişeler bulunmaktadır. Gelecek nesiller için adalet paradigmasının sorgulandığı bugünlerde iklim değişikliğinin azaltılması ve uyum politikaları sürekli olarak güncellenmektedir. Bu azaltım politikalarından biri de ekosistem hizmetleri yaklaşımında doğal ve kültürel peyzajların “karbon yutakları” olarak işlev görmesi umut vericidir. Peyzajlar sahip olduğu yeşil alanlar aracılığı ile karbon depolama ve tutulumu sağlamaktadır. Dolayısı ile kentleşme stratejilerinde yeşil altyapı sistemlerinin kurgulanması, sünger şehir gibi geçirimli yüzeylerin arttırılması, kurakçıl peyzaj gibi sürdürülebilirliği esas alan uygulamalar ile karasal alanlarda peyzajlar aracılığı ile karbon yutaklarının arttırılması atmosferdeki karbon emisyonlarının azaltılmasında büyük rol oynamaktadır. Dolayısı ile peyzaj felsefesinin kent yöneticileri ve yasa yapıcılar tarafından desteklenerek daha sağlıklı kentler kurgulamak için hem planlama boyutunda yer alan peyzaj plancılarına hem de her il ve ilçe belediyesinde kamu ihtiyacını karşılayan peyzaj mimarlarına ihtiyaç her geçen gün artmaktadır.

13 Mayıs Ulusal Peyzaj Mimarlığı Günü

1994 yılı 13 Mayıs'ta TMMOB 33. Genel Kurulu'nda odalaşma kararının çıkması ile Peyzaj Mimarları Odası kuruldu. Bu yüzden her sene 13 Mayıs, Ulusal Peyzaj Mimarlığı Günü olarak kutlanıyor.

Peyzaj mimarlarının özellikle ülkesel planlama sürecine dahil edilmemesi, doğal ve kültürel peyzaj alanlarını ranta açmış bunun sonucunda su havzalarımız, ormanlarımız, kıyılar, çayırlar, meralarımızın yok edilişi ile iklim değişikliği, çölleşme, su kaynaklarımızın kirlenmesi ve tükenmesi hızlanmıştır.

Ekolojik temele dayanan planlama anlayışı ile yerleşim ölçeğinden başlayıp, mahalle, semt, kent, bölge ve ülke bütününde insan hakkı olan sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkını savunan ve bunun gereklerini yerine getirmek için çabalayan tüm peyzaj mimarlarının günü kutlu olsun.